بیوگرافی رهی معیری (شاعر و ترانهسرای معاصر)
بیوگرافی رهی معیری چیست؟ نحوه ارتباط با انجمنهای ادبی
یکی از شاعران و ترانهسرایان برجسته در دوران معاصر رهی معیری است، که با نام مستعار رهی و برخی او را بیوک میشناسند. او در سال ۱۳۲۷ (معادل ۱۲۸۸ شمسی) در خانوادهای با انگیزه دینی متولد شد.
وی فرزند محمدحسن خان معیری و نوه دوستعلی خان نظامالدوله، وزیر خزانه در دوران ناصری، بود. رهی از خاندان فروغی بسطامی بود و به این دلیل ، او را از نسل بایزید بسطامی، عارف مشهور قرن سوم، میشناسند.
مادر او، فخری حجازی، نیز از نسل میرزا احمدخان مشیرالسلطنه، صدراعظم دوره مشروطه، بود. رهی در ششماهگی پدر خود را از دست داد و بهخاطر احترام به پدر، نام محمدحسن را بهعنوان نام او انتخاب کردند.
زندگی رهی معیری
رهی از کودکی به شعر، موسیقی و نقاشی علاقهمند بود. او تحصیلات خود را در دارالفنون فراگرفت و پس از فارغالتحصیلی و انجام خدمت سربازی، به خدمت در دستگاههای دولتی پیوست.
او به این ترتیب در اداره ثبت، شهرداری تهران، وزارت پیشه و هنر، وزارت کار و مدتی در مقام رئیس اداره کل انتشارات و مطبوعات وزارت اقتصاد ملی خدمت کرد.
پس از بازنشستگی، به کتابخانه سلطنتی (کتابخانه کاخ گلستان در حال حاضر) ملحق شد و به فعالیت در آن اشتغال یافت. رهی با داشتن طبیعت شاعرانه و توانمندی در سرودن شعر، از سنین نوجوانی به سرودن شعر پرداخت.
او نخستین رباعی خود را با عنوان آرزو در سال ۱۳۰۶ شمسی نوشت. در دوران جوانی، در محافل ادبی، با مریم فیروز، عضو اشرافزاده از خاندان فرمانفرما، آشنا و به او علاقهمند شد.
اما عشق رهی به مریم به شکست منجر شد که این موضوع باعث شد او با جدیت بیشتری به هنر شعر نزدیک شود و بسیاری از آثار او بهخاطر این عشق ناموفق به مریم اختصاص دارد.
ارتباط با انجمنهای ادبی
پیشرفت ذوق شاعرانه رهی در تعامل باادب و شرکت در انجمنهای ادبی به مرور زمان بیشتر شکوفا شد. او عضو انجمن ادبی حکیم نظامی بود که به ریاست وحید دستگردی برگزار میشد و در آن به تصحیح و مقابله با خمسه نظامی مشغول به فعالیت بود.
همچنین، در همکاری با سایر انجمنهای ادبی از جمله انجمن ادبی فرهنگستان ایران، انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی، انجمن روابط فرهنگی ایران و پاکستان، جامعه باربد و انجمن موسیقی ملی فعالیت داشت و اشعار خود را در این انجمنها مطالعه میکرد.
تخلص رهی
تا سال ۱۳۱۸ شمسی، رهی تخلص شعری نداشت و پس از آن تخلص رهی به معنای غلام را که نشاندهنده تواضع و افتادگی بیش از حد او بود، با تأیید امیری فیروزکوهی برگزید.
او همچنین با نویسندگان و شاعران برجسته مانند محمدتقی بهار، احمد گلچین معانی، حسین پژمان بختیاری، محمد حجازی، ممتاز حسن، دانشمند پاکستانی، خلیلالله خلیلی، شاعر افغان، علی دشتی و فریدون مشیری حشرونشر داشت. از میان شاعران معاصر، به شعر امیری فیروزکوهی و احمد گلچین معانی توجه بیشتری داشت.
رهی بهطورکلی بهخاطر سرودن غزل و ترانههای مشهور شناخته شده است، اما علاقه وی به سرودن اشعار طنز، فکاهی، اجتماعی، میهنی و سیاسی نیز از دغدغههای اصلی او بود.
از سال ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۶، او با نشریات تهران مصور، باباشمل و توفیق همکاری داشت و اشعار انتقادی خود را با امضاهای مستعار زاغچه، شاه پریون و حق گو منتشر میکرد. نزدیک به دو سال، وی مسئول صفحه شعر در نشریه اطلاعات هفتگی بود.
سبک شعری رهی
رهی، در آثار خود، ابتدا بهسادگی و زیبایی بیان توجه میکند و پس از آن به جوانب دیگر صوری و معنوی شعر، از جمله خلق تصاویر زیبا و تعابیر دلنشین میپردازد.
او، بهعبارتدیگر، ابتدا به زیبایی و صفای بیان میپردازد و سپس به جزئیات فراتر رفته و به دیگر جنبههای شعر میپردازد. رهی، تحتتأثیر سعدی بوده و بدون اینکه به پیچیدگیها و تعقیدهای سبک هندی فرو رود، به مضمونهای نازک خیالی و آفرینشهای بدیع این سبک توجه خاصی دارد.
رهی با زبانی زیبا و ترکیبات شیوا، توانسته است مضامین پردازشی بینظیر و تصاویر زیبا را به نمایش بگذارد و به همین دلیل، از جمله شاعران برجسته در سبک هندی محسوب میشود.
شعرهای او، پس از سعدی و صائب، خود را به سمت سبک شعر مولوی و حال و هوای عرفانی و وارستگی روح او میاندازد. گاهی نیز در پختگی اشعار و ظرافتهای شاعرانهاش، تأثیر سخن نظامی در اشعارش بهوضوح آشکار است.
ترکیبی از سبک عراقی و اصفهانی
بهگونهای، سبک شعری رهی یک ترکیب هنری از سبک عراقی و اصفهانی (هندی) است. مضامین او به نحوی زیباتر و خاصتر از گذشته بیان شدهاند و شاعران کلاسیک بهعنوان مبدعان اصلی در بیان این مفاهیم تصوّر میشوند. زبان و کلمات استفادهشده در برخی از اشعار رهی، مانند پایاب، قَصَب، مارگرزه و غره، بی لطمه و زیبا در اشعار او به کار رفتهاند.
گفته میشود که هماهنگی عناصر غزل در شعر رهی بیشتر از سایر شاعران معاصر به چشم میآید. ایشان در دست آورد شعری خود مفاهیمی چون عشق و شوریدگی، وارستگی، بینیازی و بلندی همت، وصف زیبایی و تجربیات شخصی خود را بیان کردهاند. ارزشهای اخلاقی و عناصر مذهبی نیز بخشی از درونمایههای اشعار او را تشکیل میدهند. یکی از نمونههای زیباترین اشعار او، مثنویهایی است که برای بازیابی تندرستی خود در زمان بازدید از آستان امام رضا (علیهالسلام) سروده است.
استفاده از طنز
در آثار او، مسائل اجتماعی و میهنی به بهترین شکل و با زبان طنزآمیز و فکاهی ارائه شدهاند. اگر چه طنزهای او بیشتر به مسائل زمان خود اشاره دارند، اما استحکام اشعارش سبب شده تا این اشعار به یک دوره خاص محدود نشوند. این نوع اشعار رهی، به زبان مردم نزدیک و از تکلف و صنایع شعری دور است.
بخشی از طنزهای رهی به شکل نقیض است؛ یعنی او با استفاده از یک شعر یا حکایت معروف از شاعری دیگر، حکایت و طنزی متفاوت خلق میکند.
این نوع اشعار، به همراه سایر آثار طنزی، او را در رده بهترین طنز سرایان قرار داده است. اشعار طنز رهی نهتنها به تأثیرگذاری از ادبیات محلی اشاره دارند، بلکه ایشان با اقتباس از آثار ادبی جهانی و انتقال آنها به شعر فارسی، اقتباسی نوآورانه از آثار ادبی دیگر ارائه دادهاند.
سرودن غزل و ترانه
شهرت رهی ناشی از آثار بینظیرش در زمینه سرودن غزل و ترانه است؛ آثاری که تا به امروز هم تازگی و جاودانی خود را حفظ کردهاند.
او از سنین کودکی با گوش دادن به آوازها و صداهای ملایم استادان موسیقی قدیمی با موسیقی آشنا شد و این همراهی با ملودیها و نتهای مختلف موسیقی قدیمی او را با جزئیات این هنر بیشتر آشنا کرد.
وی با استادان موسیقی همراه بوده و با هنرمندانی چون رضا محجوبی، مرتضی محجوبی، ابوالحسن صبا و روحالله خالقی همکاری داشته است. حتی گاهی خودبهخود نیز آهنگهایی میساخته و به ارتقا هنر ترانهسرایی کمک بزرگی کرده است.
اینکه در ترانههای رهی تکرارها و شکستگیهای نابجا کمتر دیده میشود، نشان از توانایی او در زمینه ترانهسرایی دارد که این امر به شهرت و محبوبیت بیشتر آثار او افزوده است. بیشتر آهنگهای ترانههای رهی از آثار مرتضی محجوبی و روحالله خالقی ساخته شدهاند.
دعوت به کنگره نویسندگان
در تیرماه ۱۳۲۵، رهی به اولین کنگره نویسندگان ایران دعوت شد و در آنجا معرفی شد. لطفعلی صورتگر اشعار رهی معیری را در این کنگره قرائت کرد که نمایانگر شهرت وی در این دوره بود.
برنامه گلها
پس از انصراف از مشاغل دولتی، در دهههای پایانی عمرش، با رادیوایران، بهویژه برنامه گلها، به سرپرستی داوود پیرنیا همکاری کرد و در انتخاب اشعار و ترانههای این برنامه تأثیر مهمی داشت. پس از درگذشت داوود پیرنیا، رهی تا آخرین لحظات عمر، سرپرست برنامه گلها بود.
همکاری رهی با برنامه گلها منجر به خلق ترانههایی جاودان در تاریخ موسیقی ایران شد. ترانههایی چون نوای نی، شب جدایی، لاله خونین، مرغ حق، به کنارم بنشین، من از روز ازل دیوانه بودم و کاروان از جمله آثار زیبا او محسوب میشوند.
آثار رهی معیری
میتوان گفت یکی از آثار معیری شامل سایه عمر است که در زمان حیات او به چاپ رسید و اولینبار در سال ۱۳۷۹ توسط کیومرث کیوان، با عنوان دیوان کامل رهی معیری به چاپ رسید.
سپس با اصلاحاتی اندک در سال ۱۳۶۷ توسط سید حسن الهامی با عنوان کلیات رهی معیری چاپ شد. همچنین، دو مقاله از آثار وی با عنوان ساقینامهها و شعر پارسی در سرزمین هند منتشر شدهاند.
رهی معیری در نظر داشت که مجموعهای از آثار شاعران ایرانی از دوران باستان تا دوران جدید را جمعآوری کرده و با عنوان گلهای جاویدان منتشر کند.
این کتاب توسط یوسف خان علی در سال ۱۳۶۳ در تهران به چاپ رسید و سید حسن الهامی نیز در سال ۱۳۶۷ آن را با اصلاحات اندکی منتشر کرد.
معیری قصد داشت که در این اثر، بسیاری از تعالیم و اندیشههای امام علی علیهالسلام را به نظم درآورد، اما به دلیل عدم فراهم شدن فرصت مناسب، این کار را انجام نداد.
مسافرتهای مهم رهی
رهی معیری در طول عمر خود سفرهای متعددی به خارج از ایران داشت. از جمله این سفرها میتوان به سفر به ترکیه در سال ۱۳۳۶ (به مناسبت بزرگداشت جلالالدین محمد بلخی، معروف به مولوی)، روسیه در سال ۱۳۳۷ (شرکت در جشن انقلاب اکتبر اتحاد جماهیر شوروی به دعوت شرقشناسان روسیه).
ایتالیا و فرانسه در سال ۱۳۳۸، و افغانستان در سال ۱۳۴۱ (شرکت در مراسم یادبود خواجه عبداللّه انصاری و دوباره در سال ۱۳۴۵) اشاره کرد. همچنین، او افتخار دریافت نشان لژیون دونور از دولت فرانسه را به خود اختصاص داد (در همان سال ۱۳۷۵ و ۱۳۷۶)
اهدا کتب به کتابخانه مجلس شورای اسلامی
در یک نامه، یک سال قبل از درگذشت خود، به ریاست مجلس، او مجموعهای از کتابهای شخصی خود را به کتابخانه مجلس شورای اسلامی اهدا کرد.
جلد هجدهم از فهرست کتابخانه مجلس بهطورکلی به کتب اهدایی او اختصاص دارد این مجموعه شامل ۲۳ جلد کتاب خطی و ۱۶۶۲ جلد کتاب چاپی است.
درگذشت رهی معیری
رهی معیری هرگز ازدواج نکرد و در نهایت در سال ۱۳۴۷ درگذشت و در قبرستان ظهیرالدوله شمیران به خاک سپرده شد
او، علاوه بر غزل و ترانه، در انواع مختلفی از شعر از قبیل مثنوی، قصیده، قطعه و رباعی نیز اشعار خلق کرده است.
در حوزه شعر، او از شعرای پیشین، بهویژه سعدی، الهام گرفته است، اما از جهات متنوعی تحتتأثیر حافظ، مولوی و صائب تبریزی نیز قرار گرفته است.
شعرهای رهی همانند سرودههای سعدی، بهسادگی و روانی، همراه با آرایههای زبانی و معنوی، بیان شدهاند. علاوه بر شوروشوق و طبع شاعرانه و آشنایی او با موسیقی، شعر رهی از لحاظ ساختار زبانی و اتصال آن با قالب شعری، همراه با تصاویر قوی و زبان زیبا و تعابیر دلنشین است.
