جابربن حیان کیست؟ (بررسی زندگی پدر علم شیمی)
زندگی نامه جابربن حیان (اختراعات + مهارتهای او)
آیا جابر بن حیان را میشناسید؟ برای کسانی که به شیمی و داروسازی علاقه دارند احتمالاً این نام آشناست اما ما امروز آمدهایم به بررسی زندگینامه این شخصیت بپردازیم و تا انتها بفهمیم جابربن حیان کیست؟
یکی از علمای بزرگ، فیلسوفان و کیمیاگران تاریخ کشور است که در دوران زندگانی خود دستاوردهای علمی چشمگیری را به دست آورد و بهعنوان پدر علم شیمی شناخته میشود. در این مقاله، تلاش داریم تا به بررسی زندگی و ارتباطات جابر بن حیان، این فیلسوف بزرگ در دوران حکومت اموی، بپردازیم.
زندگینامه جابر بن حیان
نام کامل این دانشمند بزرگ، ابوموسی جابر بن حیان است. اطلاعات دقیق درباره تاریخ تولد وی وجود ندارد، اما تقریباً، میدانیم که حدود سال ۱۰۰ هجری شمسی، معادل با سال ۷۲۱ میلادی، در دوران حکومت اموی در شهر توس، واقع در استان خراسان، به دنیا آمد.
پدر جابر، یک داروساز بود و به دلیل فعالیتهایی که برای سقوط حکومت اموی انجام داد، دستگیر و اعدام شد. پس از درگذشت پدر و در دوران نوجوانی، جابر بهتدریج به علاقهای عمیق به متونی که از پدرش بهجامانده بود، دست پیدا کرد. این ارتباط، او را به سمت ادامه کارهای پدرش در حوزه علمی کشاند.
جابر بن حیان، در تسلط بر علوم مختلف، شوق و اشتیاق فراوانی را از خود به نمایش میگذاشت. این اشتیاق بیاندازه به دانش، وی را وادار کرد تا به مرکز علمی جهان که در آن زمان در شهر کوفه واقع بود، مهاجرت کند.
تعداد زیادی از رسالات و کتب از جابر بن حیان، پس از درگذشت وی باقی ماندند. این آثار باعث شد تا کیمیاگران اروپایی توجه خود را به دانش وی جلب کنند و در سالهای بعد، از نوشتههای وی بهعنوان یک منبع مهم استفاده نمایند.
تأثیر کتب و رسالات جابر، نگرش کیمیاگران اروپایی را به طرز چشمگیری تغییر داد. او بهگونهای شناخته میشود که بهاصطلاح پدر علم شیمی محسوب میشود؛ تأثیرات بزرگ وی بر روی شیوههای علمی کیمیاگران غربی قابلانکار است. روشهایی همچون تقطیر و ابزارهایی نظیر انبیق و قرع نیز بهعنوان نتیجه کار این دانشمند برجسته ایرانی تلقی میشوند.
نگرشهای علما درباره جابر بن حیان
عدهای از علمای تاریخ به جابر بن حیان احترام ویژهای داشتند. او را بهعنوان یک نویسنده، فیلسوف، حکیم و ریاضیدان بزرگ شناخته که آثار ارزشمندی از خود به جا گذاشته است.
دکتر احمد فؤاد اهوانی در مقالهای که در نشریه المجلة مصر منتشر کرده، درباره جابر بن حیان مینویسد: این فیلسوف بزرگ، یکی از بزرگترین و شهرتیافتهترین علمای دنیا است؛ او نخستین شخصی است که قوانین علم تجربی را کشف و ثبت کرده و توانسته آن را تبیین نماید.
دکتر محمد یحیی هاشمی در مقالهای درباره این حکیم بزرگ مینویسد: با توجه به آثار گستردهای که در حوزه علم شیمی از جابر بن حیان باقیمانده، بیتردید واضح است که وی شاگرد امام جعفر صادق (ع) بوده است.
ژول برتلو، شیمیدان مشهور فرانسوی که بهعنوان پدر شیمی سنتز شناخته میشود، تأثیر بزرگی از جابر بن حیان در او گذاشته و دربارهاش میگوید: جابر بن حیان در زمینه شیمی مبانی و مقامی مشابهی با ارسطو در منطق دارد.
جورج سارتن نیز درباره وی میگوید: بدون شک، جابر بن حیان یکی از علمای بزرگ در صحنه علمی قرونوسطی است.
شاگردی امام جعفر صادق (ع)
برخی اعتقاد دارند که جابر بن حیان یکی از بزرگترین شاگردان امام جعفر صادق (ع)، ششمین امام شیعیان، بوده است. این موضوع را لازم به ذکر است که جابر از ارتباط وی با امام جعفر صادق (ع) بهعنوان افتخاری عظیم یاد میکرده.
هرچند برخی از دانشمندان مسئله شاگردی جابر بن حیان نزد امام جعفر صادق (ع) را بهطورکلی رد کردهاند، اما برخی دیگر نسبت به آن تردید دارند.
دیدگاه جابر بن حیان درباره فلزات
طبق دیدگاه جابر بن حیان، هفت فلز اساسی و اصلی وجود دارند. بر اساس تفسیر جابر بن حیان، این فلزها پایهها و اساس صنعت کیمیا را تشکیل میدهند و قوانین علم کیمیا بر پایه آنها شکل گرفتهاند. این فلزها عبارتاند از:
- نقره
- مس
- آهن
- طلا
- قلع
- سرب
- جیوه
دستاوردهای برجسته جابر بن حیان
در دوران زندگی خود، این فیلسوف بزرگ ایرانی در حوزههای متعددی از جمله کیمیاگری، نجوم، اخترشناسی، پزشکی، فلسفه و فیزیک به دستاوردهای چشمگیری دستیافته که اسم وی را بهعنوان یکی از علمای برجسته تاریخ ثبت کردهاند.
وی به اختراع وسایل آزمایشگاهی مانند انبیق و قرع میپرداخت. اولین شخصی بود که از تکلیس زاج سبز گوگرد یا اسیدسولفوریک را باز میآورد و آن را زینت الزاج نامید. از جمله دستاوردهای وی میتوان به کشف:
- مواد شیمیایی نظیر اسید نیتریک
- سیتریک (جوهرلیمو)
- اسید هیدروکلریک
- تیزاب (که تنها مادهای است که طلا را حل میکند)
- اسید استیک (جوهر سرکه)
وی همچنین فرایندهای تقطیر و تبلور را معرفی کرد که بهعنوان پایههای اصلی علم شیمی محسوب میشوند. جابر بن حیان بیش از این دستاوردها نیز داشته است.
بهعنوانمثال جلوگیری از زنگ زدن آهن، روشهای استخراج و خالصسازی طلا، رنگآمیزی پارچهها به نحوی که آب آنها را نپذیرد، حکاکی روی طلا و تجزیه مواد شیمیایی. از دستاوردهای جالب جابر میتوان به اختراع قلم نوری اشاره کرد که در تاریکی نیز نور تولید میکند.
جایگاه جابر بن حیان در علم شیمی
جابر بن حیان، دانشمند بزرگ ایرانی که نزدیک به هزار و دویست سال پیش زندگی میکرده، بهعنوان اولین شیمیدان ایرانی محسوب میشود.
وی بهعنوان نخستین شخصی در تاریخ علم به شهرت علم شیمی دستیافته و بدون تردید اولین فرد اسلامی است که شایسته کسب لقب شیمیدان شده است.
درگذشت جابر بن حیان
این فیلسوف برجسته ایرانی در سال ۱۹۴ هجری شمسی، معادل با سال ۸۱۵ میلادی، و در سن ۹۴ سالگی، در شهر کوفه از دنیا رفت.
آثار مهم جابر بن حیان
آثاری که در ادامه آوردهایم، تنها چند نمونه از آثار با ارزشی هستند که از دستان این بزرگمنش ایرانی باقیمانده است. باید توجه داشت که تعداد آثار جابر بن حیان بسیار بیشتر از این لیست است، اما اینها برخی از مهمترین آثار او هستند:
- الزیبق
- نارالحجر
- خواص اکسیر الذهب
- الریاض
- اسرارالکیمیا
- علم الهمیه
- اصول الکیمیا
- الخمیس
- السموم
- الرحمه
- تصیحات کتب افلاطون
- الخمائر
- النور
- رساله الایضاح
- التجرید
- اسطقس ثالث
- الواحد الکبیر
- الشعیر
- الواحد الصغیر
- کتاب السبعین
- کتاب المیزان
