حسین کرد شبستری کیست؟ (بررسی اثر ماندگار ادبیات عامیانه فارسی)

آیا با شخصیتی به نام حسین کرد شبستری آشنایی دارید؟ در این محتوا می‌خواهیم ببینیم حسین کرد شبستری کیست؟ در واقع حسین کُرد شبستری یکی از داستان‌های پهلوانی و عامیانه است که به احتمال زیاد در دوره صفوی نوشته شده و با نام یتیم نامه نیز شناخته می‌شود.

تغییرات دوران صفوی

آیا داستان اصلی به دوره صفوی تعلق دارد یا نه. بدون شک، فضای داستان در چارچوب زمانی و جغرافیایی اوایل دوره صفوی قرار دارد که تقریباً از سال 963 تا 1014 بوده است.

شهرهای ایران که در داستان ذکر شده، تبریز، شیراز و اصفهان هستند و فرمانروایان مهم در داستان شاه‌عباس صفوی و پادشاه تیموری هند، جلال‌الدین اکبر، هستند.

اولین چاپ حسین کرد در سال 1265 منتشر شد و به‌عنوان یک اثر ماندگار در ادبیات عامیانه فارسی شناخته می‌شود. این داستان تا نیمه دوم قرن چهاردهم در بازار کتابفروشی‌ها، دست‌فروشان و کتابفروشان دوره‌گرد میچرخیده.

موضوع داستان حسین کرد شبستری

این داستان بر اساس اختلافات میان شیعه و سنی، به‌ویژه اختلاف میان شیعیان ایران و اهل تسنن آسیای مرکزی در دوره حکومت شاه‌عباس اول (حکومت: 966 ـ 1038) ساخته شده.

واقعیت نشان‌دهنده ناتوانی دولت صفوی در تغییر مذهب اهل سنت در آسیای مرکزی به تشیع است. از این داستان ظاهری که دولت صفوی برای تغییر وضعیت آن سرزمین و تبلیغ تشیع در آن ناکام ماند، راهی برای انتقام‌جویی انتخاب کرد.

شاه‌عباس یک گروه را به رهبری مسیح تکمه‌بند تبریزی به شهرهای آن منطقه اعزام کرد تا خرابکاری کنند. این گروه منجر به بدنامی بزرگان منطقه و تحقیر آن‌ها شدند و به موفقیت بازگشتند.

این بخش از داستان تاکنون چاپ نشده بود و تنها یک نسخه خطی از آن وجود داشت که متعلق به دوست علی خان معیرالممالک بود.

بزرگان آسیای مرکزی که وضعیت را به این شکل دیدند، یک گروه دیگر را به رهبری بَبْرازخان و اختر خان به ایران برای انتقام گرفتن اعزام کردند، اما این گروه به دستور فرمانده گشتی‌های اصفهان، حسین کرد شبستری، دچار مشکلات فراوانی شدند و در نهایت کشته شدند.

حسین کرد یکی از داستان‌های عامیانه نادر ایران است که دارای زمینه تاریخی و جغرافیایی صحیحی است و خطاهای تاریخی و جغرافیایی در آن به حداقل رسیده‌اند.

نویسنده داستان حسین کرد شبستری

در واقع نویسنده ناشناس این اثر با دانش کافی از مکان‌های وقوع داستان خود، اعم از ایران و مناطق آسیای مرکزی از بلخ تا بخارا و برخی شهرهای هند و نیز اطلاعات مرتبط با دوره حاکمیت شاه‌عباس، به دست آورده است.

متأسفانه، متن پس از تألیف و نگارش، اندکی دست‌کاری شده است. به‌عبارت‌دیگر، برخی اجزای متن به زبان ترکی اضافه شده تا نشان دهند که حسین کرد به‌عنوان یک آذربایجانی بوده است. 

برخی از جاهای متن حاوی اطلاعات دقیق و منحصربه‌فردی است، به‌عنوان‌مثال ذکر شده که شاه‌عباس، هنگامی که از سفیران خارجی پذیرایی می‌کرد، لباس شاه‌طهماسب را می‌پوشید.

این کتاب همچنین منابع معتبری برای مطالعه وضعیت اجتماعی دوره صفوی فراهم می‌کند، از جمله نکاتی مانند نگهبانی شهرها وضعیت قهوه‌خانه‌ها، خانه‌های عیش و عشرت، روایت از شبروی و دزدی‌های شبانه و بهره‌گیری دولت صفوی از افراد بی‌سواد برای حفاظت از شهرها و کنترل افراد بزن‌بهادر.

بر اساس ترکیب و ساختار زبانی این اثر، احتمالاً آنچه به‌مراتب از قبل به‌صورت شفاهی منتقل شده بود و قبل از گردآوری نسخه دست‌نویسی موجود در روسیه ثبت شده بود، تغییرات اندکی داده شده است.

موضوع داستان حسین کرد شبستری

داستان با یادآوری ماجرای حمله پهلوان دست‌نشانده شاه‌عباس به بلخ و تخریب شهر آغاز می‌شود. سپس حاکم بلخ دست به دامان پادشاه، خان جهان، می‌افتد که در ترکستان زندگی می‌کند.

پادشاه دو گروه کوچک از سربازان ازبک را به فرماندهی دو جنگجوی تازه‌کار به تبریز و اصفهان می‌فرستد تا با ایجاد نزاع و ناامنی در این شهرها، زمینه برانگیزی شاه‌عباس را مهیا کنند.

داستان زمانی به اوج می‌رسد که وقتی ببرازخان، یکی از جنگجویان ازبک، به تبریز می‌رود و پس از تاراج ضراب‌خانه‌های شهر و کشتار بی‌گناهان، رعب و وحشت در آن شهر ایجاد می‌کند.

زمانی که مشخص می‌شود که حاکم شهر و سربازانش به‌تنهایی نمی‌توانند با او مقابله کنند، حسین، چوپان کرد، آمادگی خود را برای کمک اعلام می‌کند.

او با داشتن قدرت‌های فوق‌العاده و با وجود عدم آموزش رسمی، در امور جنگی و اجتماعی بسیار کارآمد است. حسین به‌سرعت توانایی خود را در مهار توطئه‌ها نشان می‌دهد و پس از چندین نبرد با ببرازخان، او را شکست می‌دهد.

سپس به سراغ اصفهان، پایتخت آن دوران، می‌رود و با اخترخان درگیر می‌شود و سربازان ازبک را شکست می‌دهد. پس از معرکه‌های متعدد و کشتار دشمنان، حسین کمی آرامی می‌گیرد.

رد پیشنهاد شاه‌عباس

وقتی شاه‌عباس او را به خدمت در گروه اختصاصی‌اش دعوت می‌کند، حسین برای اثبات استقلال خود از این پیشنهاد امتناع می‌کند و به‌جای آن پیشنهاد می‌دهد که هفت سال خراج از اکبرشاه هند بگیرد.

او به سفر به هند می‌رود و پس از ماجراها، مشکلات و ناکامی‌های بسیار، توافق کرده و در واقع به تحسین و ستایش اکبر می‌رسد. پس از یک سال خدمت به اکبرشاه، به وطن بازمی‌گردد.

داستان به پایان می‌رسد و حسین به پایان پیروزمندانه‌ای در اصفهان می‌رسد. حسین کرد، بخش مهم داستان، است. شخصیت حسین در سراسر داستان ثابت است و به‌عنوان یک نمونه برجسته از یک قهرمان شناخته شده است.