فارابی کیست؟ (زندگینامه معلم ثانی)
فارابی کیست؟ نحوه زندگی + درگذشت او
آیا با فارابی آشنایی دارید و میدانید فارابی کیست؟ ابونصر فارابی، نخستین فیلسوف اسلامی و سومین فیلسوف جهان، بهاندازهای مهم بود که تمدن انسانی به ایدهها و نظریات او برای ساختاردهی جوامع بسیار بدهکار است.
فارابی معلمی بینظیر در زمان خود بود؛ او برای ارائه نظریه سیاسی نوین خود، اندیشه ایرانشهر را با اندیشههای اسلامی و دانش یونانی هماهنگ کرد.
فلسفهای که فارابی ارائه کرد، بر روی اندیشههای فیلسوفان پس از او تأثیرات به سزایی داشت. یکی از مسائل اساسی برای فارابی، ارتباط بین دین و فلسفه بود؛ او معتقد بود که دین پیامبر با حکمت یونانی در تضاد نیست و اختلافات آنها معمولاً مربوط به جنبههای ظاهری است که با تفسیرهای فلسفی قابلحل بودهاند.
بیوگرافی فارابی
فارابی، یا بهاصطلاح ابونصر محمد بن محمد بن طرخان فارابی، در یک روستای نزدیک به فاراب یا فاریاب در ولایت خراسان محدودهای که امروزه در افغانستان قرار دارد به دنیا آمد.
روستایی که در آن متولد شد، به دلیل نزدیکی به فاراب، باعث شد که بهعنوان فارابی شناخته شود. تاریخ تولد او بین سالهای ۲۵۷ تا ۲۵۹ هجری قمری گزارش شده است، اما اطلاعات دقیق درباره زندگی و تحصیلات او در دوران جوانی وجود ندارد؛ تنها میدانیم که پدر و پدربزرگ او از نظامیان مهم دولت سامانیان بودند.
به نظر میرسد که فارابی تحصیلات ابتدایی خود را در فاراب به پایان رسانده و بعدها بهعنوان قاضی فعالیت میکرده. برخی پژوهشگران معاصر فکر میکنند که وی تحصیلات علمی خود را در شهر مرو آغاز کرده است؛ شهری که در آن زمان بهعنوان مرکزی برای درسهای فلسفی مشهور بود و اساتید برجستهای در آنجا تدریس میکردند.
واقع بودن فارابی در نزدیکی این شهر بهوسیلة کوتاه بودن فاصله با فاراب، احتمالاً در تحصیلات و فعالیتهای او تأثیر گذاشته است.
القاب فارابی
لقبهای مختلفی به فارابی نسبت داده شده است، اما مهمترین و اصلیترین آنها معلم ثانی بود. در عرصه فلسفه، ارسطو بهعنوان معلم اول شناخته شده و به همین دلیل، فارابی با لقب معلم ثانی نامگذاری شده است.
وی همچنین به دلیل ورود جدی فلسفه به دنیای اسلام، لقب مؤسس فلسفه اسلامی را به خود اختصاص داد؛ او برای اولینبار فلسفه را به جامعه اسلامی معرفی کرد.
همچنین بهعنوان انتقالدهنده منطق صوری یونان به جهان اسلام نیز شناخته میشود، زیرا منطق فارابی بهاندازهای که بتوان ذهنیتهای یونانی را درک کرد، به جهان اسلامی منتقل شد.
اقامت در بغداد
گزارشهای تاریخی حکایت از سفر و اقامت او در بغداد در سن ۴۰ سالگی دارند. فارابی، هنگام حضور در بغداد، به علوم فقه و کلام تسلط یافت و برای یادگیری دقیق منطق و فلسفه، به حلقه درس یوحنا بن حیلان، فیلسوف مسیحی دوران خود، ملحق شد.
او از این حلقه درس علوم یونانی را فرا گرفت و به جمع شاگردان یوحنا پیوست. سپس، با پیشنهاد استاد خود، به شهرهای حران (در جنوب ترکیه امروزی) و قسطنطنیه (استانبول امروزی) سفر کرد و هشت سال در آنجا سپری کرد. در این مدت، علوم یونانی و باستانی را در مکتب درس قسطنطنیه مطالعه کرد و دانش خود را در زمینههای دیگر تکمیل نمود.
پس از این هشت سال، فارابی به بغداد بازگشت و دو دهه از زندگی خود را در این شهر گذراند. این دوره بهعنوان مهمترین دوره زندگی او شناخته میشود؛ زیرا بیشتر آثار او در این دوره نگارش شد.
هرچند درس اصول فلسفه و منطق را در این دوره تدریس میکرد، اما همچنان در کلاس ابوبشر متی بن یونس، بزرگترین استاد منطق بغداد حضور مییافت.
از این طریق، شهرت فارابی بهغیراز بغداد، در سراسر جهان اسلام گسترش یافت و او بهعنوان استادی کامل در تمامی علوم شناخته شده بود.
مهاجرت به دمشق
با وجود موانع زندگی، فارابی مطالعات فلسفی خود را ادامه داد و آثار متعددی خلق کرد. وی در حوزههای مختلفی از جمله الهیات، کیمیا، ریاضیات، موسیقی، علوم نظامی و طب دیدگاه خودش را داشت.
بعد از ۲۰ سال تدریس و تحصیل در بغداد، فارابی با توجه به اختلافات سیاسی – مذهبی و عدم انطباق دیدگاههای خود با رژیم آن دوره، پیش از آغاز آشوبهای سیاسی – اجتماعی، از بغداد رفت و به دمشق مهاجرت کرد.
حضور فارابی در دمشق همزمان با دوران حکومت اخشیدیان بود. تنها دو سال از ورود او به این شهر گذشت که آرامش شامات به هم ریخت و دمشق تبدیل به صحنهای از درگیریهای سیاسی با حملات خارجی شد.
قبل از آغاز این درگیریها، فارابی دمشق را ترک کرد و به مدت شش سال در مصر اقامت کرد. جزئیات دقیق از زمان اقامت او در مصر در دسترس نیست، اما احتمالاً در این مدت به توسعه علم و تألیف آثار پرداخته است.
تسلط فارابی به زبانهای مختلف
فارابی به زبانهای مختلفی از جمله فارسی، عربی و ترکی تسلط داشت. برخی منابع او را مسلط به ۷۰ زبان مختلف نشان دادهاند که این ادعا توسط برخی تذکرهنویسان رد شده است.
هرچند در برخی منابع، از تسلط فارابی بر زبان یونانی نیز یاد شده است، اما درباره این موضوع تردیدهایی وجود دارد و این ادعا مورد بررسی قرار گرفته است.
بازگشت مجدد فارابی به دمشق
در سال ۳۳۸ هجری قمری، پس از جابهجایی حاکمیت در دمشق و آمدن حمدانیان به قدرت، فارابی برای دومین بار به دمشق بازگشت و تقریباً یک سال در آنجا اقامت کرد.
او در این مدت از حمایتهای سیفالدوله، حاکم دوستدار علم در دمشق، بهرهمند شد. نوشتههای تذکرهنویسان از زندگی فارابی نشان میدهد که او زندگی ساده را ترجیح میداد و به مسائل مادی توجه زیادی نداشت.
تقسیمبندی علوم مختلف از دیدگاه فارابی
فارابی در کتبی چون احصاءالعلوم و الحروف به تقسیمبندی علوم مختلف پرداخت که به دلیل سیستماتیک و تدوین دقیقشان، اهمیت ویژهای دارند.
وی به علمهایی چون زبان، منطق، ریاضیات، علوم طبیعی، علوم الهی، علوم مدنی، فقه و کلام توجه داشت و تقسیمبندی جدیدی را در این زمینهها ارائه کرد.
اندیشه فارابی در دو مفهوم اصلی، مابعدالطبیعه و مدینه فاضله، شکل میگیرد. در مابعدالطبیعه، به دنبال اثبات وجود خدا از طریق وحدت است. در مورد مدینه فاضله، ویژگیهای یک جامعه سالم و ایدئال را شرح میدهد.
برای فارابی، عقل، اخلاق، سیاست و موسیقی نیز موضوعاتی بسیار مهم بودهاند که به آنها پرداخته است. اندیشه او تأثیر فوقالعادهای در تغییر دینی و علمی بعد از دوره او داشته است.
او اولین شخصیتی بود که جدّیترین کار را در تجسم و گسترش فلسفه در جهان اسلام انجام داده و منطق و فلسفه را بهصورت متنوع با علوم اسلامی تلفیق داده است که تا به امروز جزو محتوای آموزشی دورههای اسلامی در مراکز تحصیلات دینی قرار گرفته است.
روش خاص فارابی
فلسفه فارابی شامل ابعاد سیاسی است، بدین ترتیب، درک ایدئولوژی سیاسی او بدون فهم روش خاص وی، ممکن نیست. برخی تاریخنگاران فلسفه اسلامی، قسمت مهمی از اندیشه فارابی را به سیاست اختصاص میدهند و آن را هدف اصلی فلسفه او معرفی میکنند. اندیشه سیاسی او در کتبی چون آرا اهلالمدینهالفاضله و السیاسه المدنیه بیان شده است.
فارابی در اندیشه سیاسی خود، مانند نظریه مابعدالطبیعه به دنبال وحدت است و نگرش سلسلهمراتبی او بهوضوح مشخص است. سیاست فارابی جزئی جداییناپذیر از مباحث مابعدالطبیعه او بهحساب میآید و در آثار سیاسی خود، بعد از بحث درباره نظام خلقت، پیدایش اجسام آسمانی و شکلگیری افلاک، به بحث درباره پیدایش انسان و جامعه میپردازد.
سپس به شرح مدینه فاضله میپردازد. آنچه اندیشه فارابی را به سمت ترسیم آرمانشهر سوق میدهد، همزمانی او با بحثهایی است که درباره بحرانهای جانشینی پیامبر اسلام رخ داده بود.
توصیف مدینه از نظر فارابی
فارابی مدینه فاضله را مقدمهای برای حصول انسانها به سعادت حقیقی میداند. او در توصیف مدینه فاضله و ویژگیهای رئیس مدینه، به اندیشههای ایرانی نزدیک میشود و ویژگیهای شاه آرمانی در اندیشههای باستانی ایران را برای رئیس مدینه فاضله توصیف میکند.
او همچنین مدینه فاضله را به تقلید از افلاطون به جسم آدمی تشبیه میکند که برای حفظ و رشد خود نیازمند فعالیت است؛ همانطور که قلب در بدن انسان بر سایر اعضا برتری دارد، رئیس مدینه فاضله که فیلسوف است بر اعضای دیگر ریاست میکند؛ اما خود در خدمت عضو دیگری نیست.
آثار مهم فارابی
- آنچه باید پیش از آموختن فلسفه بدانیم که در آن به هندسه، منطق و اخلاق نیک میپردازد و آنها را پیشنیازی برای فهم فلسفه معرفی میکند.
- السیاسهالمدنیه یا سیاست شهری که به مسائل اقتصاد سیاسی میپردازد.
- تحصیل السعاده در مورد اخلاق و فلسفه نظری.
- الجمع بین رای الحکیمین درباره ایجاد هماهنگی بین آرای افلاطون و ارسطو.
- رساله فی العقل که در مورد ماهیت و اقسام عقول است.
- رساله في اثبات المفارقات که در اثبات وجود موجودات غیرمادی میپردازد.
- کتاب الموسیقی الکبیر که مباحث مختلفی از جمله اصول فلسفی درباره موسیقی و تأثیرات آن را بیان میکند.
- فصولالحکم درباره حکمت الهی و ۷۴ مبحث درباره نفس را شامل میشود.
- رساله فی السیاسه که به بحث درباره سیاست میپردازد.
- اغراض ارسطو فی مابعدالطبیعه که از کتب مهم فارابی است و ابنسینا نیز از آن بهره برده است.
درگذشت فارابی
فارابی که تمام عمر خود را به تحقیق و مطالعه اختصاص داده بود، در سال ۳۳۹ هجری قمری و در سن ۸۰ سالگی، پس از یک سال اقامت در دمشق، درگذشت و سیفالدوله مراسم نماز را برای او برگزار کرد.
علت دقیق مرگ او مشخص نیست؛ برخی گزارشها اشاره کردهاند که ممکن است به قتل رسیده باشد، اما تذکرهنویسان اغلب این گزارشات را ضعیف و غیر قابل اثبات میدانند و به نظر اکثریت او بهصورت طبیعی از دنیا رفته است.
فارابی طی زندگی خود، مجموعهای از آثار برجسته را تألیف کرد که بر فلسفه و دانش بعد از او تأثیرات قابلتوجهی گذاشت. این آثار و تأثیرات باعث شدند که او بهعنوان فیلسوف المسلمین شناخته شود.
فارابی در زمان خود، فلسفه را به دنیای اسلام وارد کرد و آن را با علوم اسلامی تلفیق داد؛ بهطوری که تا به امروز، فلسفه و منطق بهعنوان دروس حوزههای دینی تدریس میشوند.
آرامگاه فارابی
در کشور سوریه، شهر دمشق، در گورستان بابالصغیر میتوانید آرامگاه فارابی را در گورستان بابالصغیر بیابید. آرامگاه او در طی زمان آسیب دید و دولتهای سوریه و قزاقستان تصمیم به بازسازی آن گرفتهاند.
قبرستان بابالصغیر یکی از قدیمیترین قبرستانهای دمشق است و تاریخچهاش به قرون اولیه اسلامی بازمیگردد. این قبرستان نزدیک یکی از دروازههای قدیمی دمشق به نام بابالصغیر قرار دارد و بهخاطر دفن صحابه، اندیشمندان، زاهدان، سلاطین، فرزندان ائمه و تابعین آنها، معروف است.
فارابی بهعنوان بلندآوازهترین فیلسوف جهان اسلام شناخته میشود و آثار وی تأثیر بسزایی بر نظریات فیلسوفان بعدی داشتهاند. روز ۳۰ آبانماه در ایران، مصادف با ۲۱ نوامبر، بهعنوان روز حکمت و فلسفه در جهان جشن گرفته میشود.
