تاریخ ایران زمین از آغاز تا کنون چگونه بوده است؟ تاریخ ایران را میتوان به دو بخش کلی قبل و پس از اسلام تقسیم کرد.
هنگامی که سخن از تاریخ ایران میشود، باید به این نکته توجه داشت که آیا منظورمان تاریخ اقوام و مردمانی است که از آغاز تاریخ تا کنون در مرزهای سیاسی ایران امروزی می زیسته اند، یا تاریخ اقوام و مردمانی که خود را به نحوی از انحاء ایرانی می‌خوانده‌اند و در جغرافیایی که دربرگیرنده ی ایران امروز و سرزمین‌هایی که از دیدگاه تاریخی بخشی از ایران بزرگ یا همان ایرانشهر بوده‌است زیسته‌اند.
تاریخ ایران زمین
گاه تاریخ ایران را از زمان ورود آریایی ها که نام ایران را نیز از ایشان گرفته اند، به فلات ایران میدانند؛ ولی این مسئله به آن معنی نیست که فلات ایران تا پیش از ورود آریایی ها خالی از سکنه یا تمدن بوده‌باشد.
پیش از ورود آریایی ها به فلات ایران تمدن های بسیار کهنی در این محل شکفته و پژمرده شده بودند که تعدادی از آنها در زمان ورود آریایی ها هنوز شکوفا بودند.
همانطور که گفته شد تاریخ ایران را اصولا به دو بخش کلی قبل و بعد از اسلام تقسیم می کنند که اینها خود نیز به بخش های کوچکتری تقسیم می شوند.
تاریخ ایران پیش از ورود آریایی ها
پيش از ورود آريائى‌ها اقوام گوناگونى در قسمت‌هاى مختلف فلات ايران مى‌زيسته اند.
تمدن شهر سوخته در سیستان، تمدن ایلام در شمال خوزستان، تمدن جیرفت در کرمان، تمدن تپه سیلک در کاشان، تمدن اورارتو در آذربایجان، تپه گیان در نهاوند، تمدن کاسی‌ها در کرمانشاه و لرستان و تپورها در طبرستان یا همان مازندران کنونی نمونه هایی از تمدن های سرزمین ایران بودند.
بزرگ‌ترين تمدن تاریخ ایران، عيلام بوده است که در جنوب غربى ايران و کمابيش مطابق با خوزستان ساکن بوده است. پايتخت عيلام شهر شوش بوده و آثار مربوط به آن تمدن در اين شهر پيدا شده است. گویا به این صورت بوده که بخش‌هاى مختلف در عيلام حکومت‌هاى جداگانه و هر يک پادشاهان مربوط به خود را داشته‌اند.
نام اين چهار منطقه اَوان، اَنشان، سيمش و شوش بوده‌است. دولت عيلام با دولت‌هاى بيشتر تکامل يافته ی بين‌النهرين يعنى سومرى‌ها، اکدى‌ها، بابلى‌ها و آشورى‌ها در جنگ بوده است. اين دولت در دوره‌اى از تاریخ ایران تبدیل به بزرگ‌ترين و برترین نيروهاى اين منطقه شد. از زمان پيدايش امپراتوران ايران (۵۵۰ق‌م) عيلام جزئی از ولايات خراجگزار ايران شد، اما شهر شوش در آن زمان نيز شهر ثروتمند و با شکوهى بود. لازم به ذکر است که زبان عيلامى نیز يکى از سه زبانى بوده است، که متون سلطنتى ايران به آن زبان‌ها نگاشته مى‌شده است.
مهاجرت آريایى‌ها به ايران زمین
آريایی ها شعبه ی وسيعى از نژاد سفيد هستند که سرزمين نخستین آنها احتمالاً از شمال درياى سياه و خزر تا حوالى رودهاى سيحون و جيحون بوده است. بخشی از آنها به اروپا و دسته‌هائى به سمت ايران و هند حرکت کردند.
آريائى‌های هند و ايران تا مدت‌ها با هم مى‌زيسته‌اند و پس از گذشت زمانیبسیار، از هم جدا شدند.
اما تا قبل از جدا شدن، افسانه‌ها و سازمان اجتماعى و زبان مشترکى داشتند.
در کتاب های تاریخی و باستانی ایران، زمان آمدن آريایى ها به ايران را برخى ۲۰۰۰ سال ق‌م و بعضى قرن ۱۴ تا ۶ ق‌م نوشته اند. آريایى ها هنگام ورود به ایران در ابتدا مردمان بومى را قلع و قمع کردند اما سپس آنها را به‌کار گرفتند.
آريائى‌ها پس از ورود به ايران به طایفه های مختلف تقسيم شدند که مهم‌ترين آنها مادها و پارت‌ها و پارس‌ها هستند.
باید بدانید که تاریخ ایران باستان را دوران تشکیل دولت ماد تا پایان حکومت ساسانیان و حمله اعراب به ایران دانسته اند؛ پس در ادامه به بررسی آنها میپردازیم.
مادها قریب به ۷۰۸تا ۵۵۰ ق‌م
مادها قومی ایرانی و از تبار آریایی بودند که در بخش غربی فلات ایران ساکن شدند. سرزمینی که مادها برگزیدند دربرگیرنده بخش غربی فلات ایران بود. سرزمین مادها هگمتانه بوده؛ و سرزمین آذربایجان در شمال غربی فلات ایران را با نام ماد کوچک و بقیه ی ناحیه زاگرس را با نام ماد بزرگ می‌شناختند .
ماد ها توانستند در اوایل قرن هفتم قبل از میلاد اولین دولت تاریخ ایران را تأسیس کنند.
امادر نهایت دولت ماد در ۵۵۰ پیش از میلاد به دست کوروش منقرض شد و سلطنت ایران به پارسی‌ها منتقل گشت.
هخامنشيان حدود ۵۵ تا ۳۳۰ ق‌م
هخامنش جدّ اين خاندان، توانست قبيله‌هاى پارس را تحت فرمان خود درآورد و پس از او چيش‌پش، که پسرش بوده در ناحيه ی انشان (شرق شوشتر) به پادشاهى رسيد. چندی بعدآنها پاسارگاد را مرکز خود قرار دادند.
در نهایت تا زمان کوروش سوّم (بزرگ)، شش پادشاه از اين خاندان بر ایران حکومت کردند.
سلوکيان
پس از مرگ اسکندر در (۳۲۳ ق. م) فتوحاتش بین سردارانش تقسیم شد و بیشتر متصرفات آسیایی او که ایران هسته آن بود، به سلوکوس اول رسید. به این ترتیب ایران زمین تحت حکومت سلوکیان (۳۳۰ – ۲۵۰ ق.م.) در آمد.
آنها به مدت هشتاد سال بربخش بزرگى از غرب ايران سلطنت کردند ولى در قلمرو آنها تقريباً هيچگاه آرامش وجود نداشت. پس از مدتی پارت‌ها توانستند نفوذ خود را گسترش دهند و سرانجام سلوکیان را نابود کردند و چون اولین پادشاهشان اشک نام داشت نام این سلسله را اشکانیان گذاشتند.
اشکانيان در ۲۵۰ قبل از ميلاد تا حدودا ۲۲۶ ميلادى
اشکانيان تمدن يونانى را که در دوره ی سلوکيان در ايران پدید آمده بود، ارج مى‌گذاشتند. برخى از پادشاهان اشکانى به خوبى با ادبيات يونانى آشنائى داشتند و اغلب نمايش‌هاى يونانى در دربار پادشاهان اشکانى اجراء مى‌شد. .
در اين دوره از تاریخ در ایران دامپروى و کشاورزى و تجارت رونق بسيار داشت و برده‌دارى رشد کرد. دين آنها نیز دين زرتشت و پرستش اجداد آنها بود. البته که ساير اديان نيز آزادى داشتند.
اشک ۲۲ (بلاش اوّل) فردی بود که به جمع‌آورى اوستا پرداخت. زبان آنها پارسى ميانه بود که به‌علت تماس بسیار زياد با رومى‌ها، زبان و تمدن رومى نيز در دربار آنها بسیار نفوذ داشته است. خط آنها آرامى سريانى بوده و مشاهده شده که روى برخى سکّه‌ها عبارات يونانى حکّ شده است. از آثار اين دوره از تاریخ ایران نیز معبد آناهيتا در کنگاور، خرابهی معبد کنگاور، نقوش برجسته از دورهی مهرداد و گودرز در بيستون است.
ساسانیان
سلسله اشکانیان به دست اردشیر اول ساسانی منقرض گردید. سپس وی سلسله ساسانیان را بنا نهاد که تا ۶۵۲ میلادی در ایران ادامه یافت.
شاهان ساسانی که اصلیتشان از استان پارس بود، بر بخش بسیار بزرگی از غرب قارهی آسیا چیرگی یافتند. پایتخت ساسانیان نیز شهر تیسفون در نزدیکی بغداد در کشور عراق امروزی بود.
دولت ساسانیان حکومتی ملی و متکی به دین و تمدن ایرانی بود و قدرت بسیار زیادی از برای خود و کشور کسب کرد. در این دوره از زمان بود که جنگ‌های ایران و روم ادامه یافت.
تاریخ ایران پس از اسلام
پس از استقرار دین اسلام در ایران زمین که در نتیجه پیروزی اعراب مسلمان بر ساسانیان و فتح ایران توسط آنها بود، تحولات بسیار زیادی در عرصه‌های اجتماعی، مذهبی و سیاسی در تاریخ ایران به وجود آمد که به بررسی مواردی چند از آنها میپردازیم؛ و شما برای آگاهی بیشتر میتوانید لیست تمامی سلسله های پس از اسلام را با ذکر نام بنیانگذارشان در انتهای مقاله مطالعه کنید.
استيلاء مسلمانان بر ايران به آسانی نبود. شهرها زودتر پذيراى سلطهی مسلمانان شدند ولى دهات به سهولت به حکومت آنها تن ندادند.
گفنه میشود که نقاط شرقى ايران و نيز طبرستان و گيلان ديرتر از نواحى غربى به تصرف مسلمانان درآمدند.
ایرانیان که از تبعیض طبقاتی موجود در کشور ناراضی بودند پذیرای اسلام شدند و در اشاعه آن کوشیدند، اما با این حال هرگز در طول تاریخ مخالفت خویش را با سلطه امویان و عباسیان بر خاک ایران پنهان نکردند و جنبش‌های استقلال طلبانه‌ای را آغاز کردند که تشکیل حکومت‌هایی چون طاهریان (۸۸۱-۸۲۶ م) و صفاریان (۹۰۳-۸۶۶ م) را میتوان از نتایج آنها دانست.
طاهریان
طاهریان توانستند برای اولین بار پس از ظهور اسلام در طول تاریخ ایران نواحی شرقی ایران همچون خراسان را به استقلال رسانند و صفاریان نیز برای بار نخست از زبان خارجی به جای زبان عربی استفاده کردند.
از دوره سامانیان (۹۹۹- ۸۱۹ م) نیز خط فارسی نوین پدید آمد و الفبای عربی با زبان فارسی تغییر کرد.
حکام آل بویه (۱۰۵۵-۹۴۵ م) پس از فتح شیراز و تأسیس حکومت خود راهی بغداد شده، آن را تصرف نمودند و مقام خلافت را آلت دست خویش کرده و قدرت واقعی را در دستان خویش گرفتند.
غزنویان (۱۱۸۶-۹۷۷ م) خود را در به عنوان غازیان یا جنگجویان مسلمان مطرح ساختند و سرزمین هایی چون هندوستان را مورد تهاجم خویش قرار دادند.
سلجوقیان (۱۱۹۴- ۱۰۳۸ م) با پیروزی بر غزنویان حکومتی تأسیس نمودند و سراسر ایران را تحت سیطره خویش درآوردند و به یاری وزرای بزرگ و دانشمندان ایرانی قدرت خود را تثبیت نمودند، اما در نهایت همه ی اینها توسط خوارزمشاهیان از میان رفتند.
حکومت خوارزمشاهیان (۱۲۳۱-۱۰۷۷ م) یکی دیگر از حکومتهای ایرانی بود که با تهاجم مغول‌ها به خاک ایران آغاز گردید. نتیجه تهاجم مغول انقراض حکومت خوارزمشاهیان و غارت شهرها و قتل عام مردم ایران بود که با نابودی اقتصاد و کشاورزی ایران و البته موارد بسیار دیگری همراه گردید.
حکومت مغول ها
مغول‌ها به سرعت هرچه بیشترخاک ایران را تصرف نمودند و ضمن لشکرکشی به بغداد و به قتل رساندن خلیفه عباسی خلافت اسلامی را از میان بردند. (۱۲۲۸ م)
پس از مغول‌ها، تیموریان (۱۵۰۶-۱۳۷۰ م) به ایران هجوم آوردند و برای بار دیگر سرزمین ایران را عرصه تاخت و تاز و غارت قرار دادند.
در دوره صفوی (۱۷۳۲-۱۵۰۱ م) برای اولین بار مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی ایران معرفی گردید. مذهب شیعه با ویژگی‌های سیاسی و اجتماعی خویش باعث اتحاد و استقلال ایران گردید و توانست هویت ملی آن را در برابر تهاجمات و ضربات مهلک امپراتوری عثمانی حفظ کند و بار دیگر در طول تاریخ ایران توانست به عنوان یک قدرت بزرگ سیاسی و مذهبی قد علم کند.
دوره شاه عباس
در دوره شاه عباس کبیر، اصفهان به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و به اوج عظمت و شکوه دست یافت.
اما صفویان در نتیجه تهاجم افغان‌ها و تصرف اصفهان توسط آنها از صفحه حذف شدند.
نادرشاه افشار توانست افغان هارا شکست دهد و ضمن تسلط بر تمامی خاک ایران، سلسله افشاریان را تأسیس نمود (۱۷۳۴ م). پس از افشاریان، زندیان (۱۷۹۶-۱۷۵۰ م) بودند که بر اریکه قدرت تکیه زدند و در دوره حکومت آنها شهر شیراز به پایتختی ایران انتخاب گردید و به شهری باشکوه و بزرگ تبدیل شد.
دوره قاجاریان
اما در دوره قاجاریان (۱۹۲۴-۱۷۷۹ م) نفوذ قدرت‌های استعماری همچون انگلیس و روسیه تزاری در ایران توسعه یافت و این قدرت‌ها با تحمیل عهدنامه‌هایی همانند ترکمانچای، گلستان و پاریس بر دولت ایران، سرزمین‌های وسیعی در آذربایجان، گرجستان، ارمنستان و خراسان را از خاک ایران جدا کردند. نتیجه این تحولات در کشور وقوع جنبش‌هایی همچون قیام تنباکو، قیام مشروطه، جنبش جنگل و قیام محمد خیابانی در ایران بود.
در سال ۱۹۲۴ میلادی رضاخان توانست به حکومت دست یابد و تاسیس سلسله پهلوی را اعلام نمود.
جمهوری اسلامی
در این دوره صنعت نفت ایران به رهبری دکتر محمد مصدق ملی شد و همین مسأله زمینه ساز قیام‌های استقلال خواهانه گردید که در نهایت به انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ ش (۱۹۷۹ میلادی) به رهبری روح الله خمینی منجر گردید.
دوره های تاریخی ایران
دوره های تاریخی ایران بعد از اسلام به طور کلی و در یک نگاه
• طاهریان (۸۲۰ – ۸۷۳ م. / ۲۰۵ – ۲۵۹ ه. ق. / ۱۹۹ -۲۵۲ خ.) بنیان‌گذار سلسه طاهر ذوالیمینین
• صفاریان (۸۷۵-۹۰۰ م. / ۲۶۱ – ۲۸۷ ه. ق. / ۲۵۴ – ۲۷۹ خ.) بنیان‌گذار سلسله یعقوب لیث
• سامانیان (۸۷۵-۹۹۹ م. / ۲۶۱ – ۳۸۹ ه. ق. / ۲۵۴ – ۳۷۸ خ.) بنیان‌گذار سلسله نصر یکم شهریاران بزرگ اسماعیل سامانی و نصر بن احمد
• زیاریان (۹۲۸ – ۱۰۷۰ م. / ۳۱۵ – ۴۶۲ ه. ق. / ۳۰۶ – ۴۴۹ خ.) بنیان‌گذار سلسله مرداویج پسر زیار شهریار معروف قابوس بن وشمگیر
• بوییان (۹۳۲ – ۱۰۴۹ م. / ۳۲۰ – ۴۴۰ ه. ق. / ۳۱۱ – ۴۲۸ خ.) بنیان‌گذار سلسله عمادالدوله علی شهریار بزرگ عضدالدوله
• غزنویان (۹۹۸ – ۱۱۶۰ م. / ۳۸۸ – ۵۵۵ ه. ق. / ۳۷۷ – ۵۳۹ خ.) بنیان‌گذار سلسله سلطان محمود غزنوی
• سلجوقیان (۱۰۳۸ – ۱۱۹۴ م. / ۴۲۹ – ۵۹۰ ه. ق. / ۴۱۷ – ۵۷۳ خ.) بنیان‌گذار سلسله طغرل بیک شهریاران بزرگ ملکشاه و سلطان سنجر
خوارزمشاهیان (۱۰۷۸ – ۱۲۲۰ م. / ۴۷۰ – ۶۱۷ ه. ق. / ۴۵۶ – ۵۹۹ خ.) بنیان‌گذار سلسله (انوشتکین غرجه) شهریار معروف محمد خوارزمشاه
• ایلخانیان (۱۲۵۶ – ۱۳۳۶ م. / ۶۵۴ – ۷۳۶ ه. ق. / ۶۳۵ – ۷۱۴ خ.) بنیان‌گذار سلسله هولاکوخان
• تیموریان (۱۳۷۰ – ۱۴۹۸ م. / ۷۷۱ – ۹۰۳ ه. ق / ۷۴۸ – ۸۷۷ خ.) بنیان‌گذار سلسلع تیمور گورکانی
• صفویان (۱۵۰۱ – ۱۷۲۳ م. / ۹۰۶ – ۱۱۳۵ ه. ق. / ۸۷۹ – ۱۱۰۲ خ.) بنیان‌گذار سلسله شاه اسماعیل یکم شهریار بزرگ شاه عباس یکم
• افشاریان (۱۷۳۵ – ۱۷۴۸ م. / ۱۱۴۸ – ۱۱۶۱ ه. ق. / ۱۱۱۴ – ۱۱۲۷ خ.): بنیان‌گذار سلسله نادرشاه
• زندیان (۱۷۵۰ – ۱۷۹۵ م. / ۱۱۶۳ – ۱۲۰۹ ه. ق. / ۱۱۲۹ – ۱۱۷۳ خ.) بنیان‌گذار سلسله کریم‌خان زند
• قاجاریان (۱۷۹۵ – ۱۹۲۷ م. / ۱۲۰۹ – ۱۳۴۵ ه. ق. / ۱۱۷۳ – ۱۳۰۵ خ.) بنیان‌گذار سلسله آقامحمدخان شهریار بزرگ ناصرالدین شاه
• سلسله پهلوی (۱۹۲۶ – ۱۹۷۹ م. / ۱۳۴۴ – ۱۳۹۹ ه. ق. / ۱۳۰۴ – ۱۳۵۷ خ.) بنیان‌گذار سلسله رضاشاه
• جمهوری اسلامی (آغاز ۱۹۷۹ م. / ۱۳۹۹ ه. ق. / ۱۳۵۷ خ.) بنیان‌گذار سلسله روح‌الله خمینی
