مراعات نظیر که با نام مراعات‌النظیر نیز شناخته می‌شود، به استفاده از کلماتی در شعر یا نثر اشاره دارد که از لحاظ مفهومی با یکدیگر همخوانی و تناسب دارند. این اصطلاح که در زمره فنون بدیع ادبی قرار می‌گیرد، به نویسندگان و شاعران این امکان را می‌دهد که با انتخاب دقیق و هدفمند واژگان، به آثار خود عمق و زیبایی بیفزایند. به عنوان مثال، در استفاده از این تکنیک ممکن است کلماتی مثل برگ، درخت، ریشه و ساقه در کنار هم به کار روند تا تصویری یکپارچه و معنادار از طبیعت ارائه دهند. این شیوه نویسندگی که گاهی به آن همبستگی نیز گفته می‌شود، در شعر و نثر برای ایجاد هماهنگی و تقارن مفهومی بین واژگان استفاده می‌شود.
مراعات نظیر به زبان ساده تر
مراعات نظیر به به‌کارگیری واژه‌هایی اطلاق می‌شود که از نظر معنایی در یک زمینه هماهنگ هستند و بخشی از یک دسته بزرگتر را تشکیل می‌دهند. به عنوان مثال، کلمات لاله، نرگس و مریم که همگی انواع گل‌ها هستند، می‌توانند در یک متن به کار روند تا همخوانی و همبستگی زیباشناختی را به ارمغان بیاورند. این شیوه در نگارش، نه تنها به غنای بصری متن کمک می‌کند بلکه ارتباط معنایی عمیق‌تری بین عناصر به کار رفته ایجاد می‌کند.
مثال برای آرایه مراعات نظیر
حالا در اینجا چند مثال را برایتان ارائه می‌دهیم تا بهتر بتوانید مفهوم مراعات نظیر را درک کنید:
خواجوی کرمانی:
ای سرو قد لاله رخ عبهر چشم!
زر شد رخم و نیست تو را بر زر چشم
هرچند جهان ز اشک ما دریا شد
شک نیست که دریات نیاید در چشم
کلمات مراعات نظیر: سرو، لاله، عبهر (چشم)
حزین لاهیجی:
خواهد دل از تو گوشه چشم ترحمی
تا زلف آه بر لب اظهار بشکند
کلمات مراعات نظیر: دل، چشم، زلف، لب
حافظ شیرازی:
گر چنین چهره گشاید خط زنگاری دوست
من رخ زرد به خونابه منقش دارم
کلمات مراعات نظیر: خط زنگاری (سبز)، رخ زرد، خونابه (قرمز)
این مثال‌ها نشان‌دهنده توانایی شاعران در استفاده از واژگان با تناسب معنایی عمیق و موضوعات متفاوت است که هر یک به نوعی در شعر به کار گرفته شده تا زیبایی و دقت بیان را افزایش دهند.
مراعات نظیر چه ویژگی‌هایی دارد؟
در ادامه، به برخی از نکات کلیدی در مورد آرایه مراعات نظیر اشاره می‌کنیم:
- کلماتی که در آرایه مراعات نظیر به کار می‌روند، با مترادف‌ها متفاوت هستند. در حالی که مترادف‌ها کلماتی با معنی یکسان هستند، مراعات نظیر به دنبال ایجاد هماهنگی و تناسب بین معانی است، نه تکرار معنی.
- واژگانی که در این آرایه استفاده می‌شوند باید بخشی از یک مجموعه بزرگتر باشند. مثلاً کبوتر، کلاغ و طوطی همه بخشی از دسته‌ی پرندگان محسوب می‌شوند.
- پیچیدگی و گستردگی معانی کلمات در مراعات نظیر نشان‌دهنده‌ی زیبایی و عمق این آرایه است. هرچه تناسب بین واژه‌ها پیچیده‌تر باشد، متن دعوت به تفکر و تأمل بیشتری می‌کند و خواننده را به درک عمیق‌تری از محتوا هدایت می‌کند.
چگونه مراعات نظیر را تشخیص دهیم؟
برای تشخیص آرایه مراعات نظیر در شعر یا نثر، توجه به نکات زیر می‌تواند مفید باشد:
- ابتدا به دنبال کلماتی بگردید که به نظر می‌رسد از نظر مفهومی یا زمینه‌ای شبیه به هم هستند و آن‌ها را لیست کنید.
- پس از شناسایی این کلمات، به دقت معنا و کاربرد آن‌ها را در جمله بررسی کنید تا ببینید آیا معانی آن‌ها با بقیه عناصر جمله یا بیت همخوانی دارد یا خیر.
- در مرحله آخر، بررسی کنید که آیا این کلمات همچنان پس از تحلیل معنایی شعر یا متن، تناسب و هماهنگی با یکدیگر را حفظ می‌کنند. اگر این کلمات حتی پس از تفسیر معنایی به یکدیگر مرتبط باشند، آنگاه آرایه مراعات نظیر را در آن شعر یا متن شناسایی کرده‌اید.
به عنوان مثال در بیت زیر:
قطره آبی که دارد در نظر گوهر شدن
از کنار ابر تا دریا تنزل بایدش
کلمات «قطره»، «آب»، «ابر» و «دریا» به دلیل ارتباط مفهومی که بر اساس موضوع آب و حرکت آن دارند، یک مثال بارز از آرایه مراعات نظیر را نشان می‌دهند. این کلمات نه تنها با یکدیگر بلکه با کل مفهوم شعر که حرکت و تغییر حالت قطره آب است، هماهنگی دارند.
آیا مراعات نظیر همان آرایه تناسب است؟
مراعات نظیر و تناسب دو آرایه مرتبط ولی مجزا هستند. تناسب به ارتباط و هماهنگی بین دو کلمه اشاره دارد، در حالی که مراعات نظیر اغلب شامل سه یا چند کلمه است که از نظر مفهومی با هم تناسب دارند. این دو آرایه در عمق و پیچیدگی متفاوت هستند که مراعات نظیر معمولاً به دلیل هماهنگی بین تعداد بیشتری از کلمات، پیچیده‌تر و چالش‌برانگیزتر است. البته ممکن است برخی، تناسب را همان آرایه مراعات نظیر بدانند.
کلام آخر
در این مقاله از مجله جوان ایرانی به آرایه‌ی مراعات نظیر پرداختیم و نمونه‌های مختلفی از آن را بررسی کردیم. متوجه شدیم که این آرایه یکی از پرکاربردترین و رایج‌ترین آرایه‌ها در ادبیات فارسی است و شامل واژه‌هایی می‌شود که در متن با یکدیگر ارتباط و هماهنگی دارند.
