سعدی کیست؟ (زندگی‌نامه شیخ اجل)
سعدی کیست؟ زندگی‌نامه شاعر و نویسنده بزرگ قرن هفتم هجری
در این مقاله می‌خواهیم ببینیم سعدی کیست؟ مشرف‌الدین مصلح، معروف به سعدی، شاعر و نویسنده بزرگ قرن هفتم هجری است. لقب سعدی از نام اتابک مظفرالدین سعد، پسر ابوبکر، پسر سعد، پسر زنگی گرفته شده است. او با لقب‌هایی مانند استاد سخن، پادشاه سخن و شیخ اجل شناخته می‌شود.
سعدی بدون شک یکی از پنج شاعر بزرگ زبان فارسی و یکی از بزرگ‌ترین شاعران ایران است. زیبایی کلام و شیوایی او در نظم و نثر شهرت جهانی دارد و زبان او همگان را مجذوب خود می‌کند.
غزل‌سرایی سعدی درباره اخلاق و عرفان بسیار زیبا و جذاب است و تا به امروز کسی نتوانسته به این اندازه زیبا غزل بسراید. کتاب‌های او به زبان‌های اروپایی نیز ترجمه شده‌اند؛ بعضی از مردم معتقدند که اروپا ادبیات فارسی را از طریق اشعار سعدی شناخته است.
از سال ۱۳۸۱ خورشیدی، مرکز سعدی شناسی روز اول اردیبهشت را به این شاعر بزرگ و محبوب کشورمان اختصاص داده و آن را روز سعدی اعلام کرده است.
زندگی‌نامه سعدی
سعدی در شیراز به دنیا آمد و تاریخ تولد او را بین سال‌های ۶۰۰ تا ۶۱۵ هجری قمری تخمین زده‌اند. اگرچه برخی منابع سال تولد او را ۵۸۵ هجری قمری می‌دانند. اطلاعات دقیق درباره زندگی سعدی موجود نیست و بیشتر اطلاعات بر اساس فرضیات و آثار وی استوار است که ممکن است با مبالغه و افسانه همراه باشد.
در جوانی، سعدی در مدرسه نظامیه بغداد تحصیل می‌کرد. این مدرسه در آن زمان به‌عنوان مرکز علم و دانش جهان اسلام شناخته شده بود.
وی به تحصیل ادب، تفسیر، فقه، کلام و حکمت پرداخت. پس از آن به‌عنوان خطیب به مناطقی نظیر شام، مراکش، حبشه و حجاز سفر کرد. سپس به شیراز بازگشت و تا آخر عمر در آنجا اقامت داشت.
نام سعدی به‌عنوان نام کوچک، از نام پدربزرگش، مصلح گرفته شده است. در سن ۱۲ سالگی، پدر سعدی درگذشت و وی در آثار خود به او اشاره‌هایی دارد.
علاوه بر این، سعدی خواهرزاده قطب‌الدین شیرازی بود که یکی از علمای برجسته ایران در قرن هفتم بود و نقش مهمی در توسعه حکمت، فلسفه، علوم طبیعی، هنر و پزشکی ایفا کرد.
سعدی در سال ۶۵۵ هجری قمری، کتاب سعدی نامه یا بوستان را به شکل نظم درآورد. یک سال بعد، یعنی در سال ۶۵۶ هجری قمری، کتاب گلستان را نوشت.
این فاصله کوتاه نشان از تبحر، فرهنگ و ادب بالای سعدی است. وی علاوه بر بوستان و گلستان، قصاید، غزلیات، قطعات، ترجیع‌بند، رباعیات و مقالات بسیاری نوشت که در کتاب کلیات سعدی جمع‌آوری کرده است.
سعدی در شهر شیراز در سال‌های ۶۹۰ تا ۶۹۴ هجری قمری درگذشت. آرامگاه او که به نام سعدیه شناخته می‌شود، در شهر شیراز واقع شده است.
آثار سعدی
تمامی آثار سعدی که شامل شعر و نثر هستند، در کتابی به نام کلیات سعدی جمع‌آوری شده‌اند. اما در این مجموعه، دو اثر وی به نام‌های بوستان و گلستان به‌صورت کتاب‌های مستقل آمده است.
بوستان به‌صورت شعر و گلستان به‌صورت شعر و نثر مسجع نوشته شده‌اند. هر دوی این آثار، همانند دیگر آثار سعدی، به‌سادگی و روانی بسیار بالا نوشته شده‌اند و نکات دستوری در آنها به بهترین شکل ممکن رعایت شده است.
بوستان یا سعدی نامه
اولین اثر سعدی است که در سال ۶۵۵ هجری قمری به پایان رسید. در نسخه‌های قدیمی، این کتاب به نام سعدی نامه شناخته می‌شد؛ اما بعدها به نام بوستان تغییر یافت.
سعدی بوستان را در سفرهای خود نوشت و پس از بازگشت به وطن، آن را به اشتراک دوستانش گذاشت. بوستان به‌صورت شعر نوشته شده و حدوداً ۴,۰۰۰ بیت شعر را شامل می‌شود. این کتاب بر پایه اخلاق، تربیت، سیاست و اجتماع است و قالب شعری آن مثنوی است.
کتاب بوستان که با یک مقدمه تقریباً طولانی آغاز می‌شود و شامل ده فصل به نام‌های عدل، احسان، عشق، تواضع، رضا، ذکر، تربیت، شکر، توبه و مناجات است.
گلستان
یکی از کتاب‌های بسیار تأثیرگذار در نثر ادبیات فارسی، بدون شک گلستان است. سعدی این کتاب را در سال ۶۵۶ هجری قمری، یعنی یک سال پس از نگارش بوستان، نوشت.
گلستان به‌صورت نثری آهنگین و آمیخته با نظم (نثر مسجع) نوشته شده و شامل هشت فصل به نام‌های سیرت پادشاهان، اخلاق درویشان، فضیلت قناعت، فوائد خاموشی، عشق و جوانی، ضعف و پیری، تأثیر تربیت و آداب صحبت است.
سعدی در این کتاب از پرداختن به تاریخ‌نگاری و تذکره‌نویسی خودداری کرده و تمرکز خود را بر بیان مسائل مرتبط با زندگی و شخصیت افراد قرار داده و وضعیت فرهنگی و اجتماعی زندگی مردم آن زمان را به زیبایی بیشتری توصیف کرده است.
همچنین در این کتاب بسیاری از حکایت‌های کوتاه و بلند آمده است که خواندن هر یک از آنها تجربه‌ای جدید را برای خواننده به ارمغان می‌آورد.
شیوه نگارش گلستان بر پایه زبان عامیانه و ساده است و از استفاده از کلمات پیچیده و دشوار پرهیز می‌کند؛ به همین دلیل فهم بخش عمده‌ای از متن به‌آسانی امکان‌پذیر است.
از جمله نکات جالب درباره گلستان، آن است که این کتاب یکی از نخستین آثاری بود که پس از ورود صنعت چاپ به ایران، با استفاده از ماشین چاپ منتشر شد. اولین‌بار که گلستان سعدی چاپ شد، در سال ۱۸۲۴ میلادی در شهر تبریز بود.
گلستان به‌عنوان تقدیمی از سعدی به سعد بن ابوبکر زنگی، ولیعهد فارس نوشته شده. در طول زندگی خود، سعدی به نثر نوشتن آثار دیگری نیز پرداخته است که می‌توان به مجالس پنج‌گانه، رساله عقل و عشق و نصیحه الملوک اشاره کرد.
غزلیات
مجموعه شعرهای سعدی به‌عنوان غزلیات شناخته شده‌اند. سعدی در این غزل‌ها، به زبان سنایی و انوری شعر می‌سراید. تعداد غزل‌های سعدی تقریباً ۷۰۰ عدد است و در بیشتر آنها، عشق موضوع اصلی است. علاوه بر غزل‌های عاشقانه، سعدی بسیاری غزل‌های عارفانه و پندآموز نیز سروده است که بسیار زیبا و قابل‌تأمل هستند.
غزلیات سعدی در چهار کتاب به نام‌های طیبات، بدایع، خواتیم و غزلیات قدیم جمع‌آوری شده‌اند. سعدی در دوران جوانی غزلیات قدیم را سرود که شوروشعف زیادی داشت.
در دوران میان‌سالی، به سرودن بدایع و طیبات پرداخت و خواتیم متعلق به دوران پیری اوست. باید دانست که طیبات و بدایع از نظر هنری برتری بیشتری نسبت به دو کتاب دیگر دارند.
علاوه بر این، سعدی رساله‌ای به نام نصیحه الملوک نیز نوشته است. در این اثر، پند و اخلاق و چندین بحث دیگر به‌صورت نثر مورد بحث قرار می‌گیرد.
مجالس پنج‌گانه نیز اثری است که سعدی به‌صورت نثر نوشته و به سخنرانی‌ها و خطابه‌های او اختصاص داده است. محتوای این اثر به نصیحت و ارشاد مربوط می‌شود، اما از نظر سطح نوشتاری، کیفیت آن پایین‌تر از گلستان است.
قصاید عربی
سعدی، غیر از شعرهای فارسی، اثری مستقل به زبان عربی ندارد. اما برخی از اشعار او به زبان عربی نیز سروده شده است. قصاید عربی سعدی شامل تعدادی قصیده، قطعه و تک بیت می‌شوند و در سال ۱۳۹۰، در کتابی به نام اشعار عربی سعدی به همراه ترجمه فارسی آنها، منتشر شد.
مترجم ایرانی و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی، موسی اَسوار، قصاید عربی سعدی را در مقایسه با شعرای عرب‌زبان هم‌عصر سعدی، در جایگاه مناسبی قرار می‌دهد.
قصاید فارسی سعدی، در ستایش پروردگار، مدح، اندرز و نصیحت بزرگان و پادشاهان قرن معاصر نوشته شده‌اند و بسیار ارزشمند هستند.
رساله‌های سعدی
در مجموعه آثار سعدی، سه رساله به نام‌های مطایبات، مضحکات و خبیثات وجود دارد که به آنها هزلیات می‌گویند. مطایبات مجموعه‌ای از لطیفه‌ها و داستان‌های جنسی است که در نگارش آنها از الفاظ جسورانه و بی‌پروا استفاده شده است.
مضحکات و خبیثات نیز به زبان نثر نوشته شده‌اند و گفته می‌شود که سعدی، هزلیات را به دستور مقامات عالی زمان خود سروده است.
علاوه بر این، سعدی مراثی نیز نوشته است که شامل چند قصیده بلند در حمد و ستایش مستعصم بالله، آخرین خلیفه عباسی است که به فرمان هلاکو کشته شد. مراثی شامل چندین مرثیه در وصف اتابکان فارس و وزرای آن زمان است.
صاحبیه، مجموعه‌ای از قطعات فارسی و عربی است که بیشتر آنها در ستایش شمس‌الدین صاحب دیوان جوینی، وزیر دانشمند و دوست عصر اتابکان سروده شده است. این اثر به همین دلیل به نام صاحبیه نام‌گذاری شده است.
آرامگاه سعدی
در شمال شرقی شهر شیراز واقع شده است، در دامنه کوه پهندژ و در کنار باغ دلنشینی قرار دارد. سعدی در سال‌های پایانی زندگی خود در این مکان زندگی می‌کرد و اکنون این مجموعه به نام سعدیه نام‌گذاری شده است.
در اطراف مقبره سعدی، مقابر بسیاری از بزرگان دین مانند شوریده شیرازی قرار دارد که طبق وصیت خود در آنجا به خاک سپرده شده‌اند. آرامگاه سعدی در تاریخ ۲۰ آبان سال ۱۳۵۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
